از آنجایی که در روایت‌های مربوط به حضرت شهربانو سلام الله علیها اسامی ایشان و نیز در زمان ورودشان به مدینه اختلاف‌هایی دیده می‌شود؛ سعی خواهد شد در این نوشتار به‌طور مختصر به این روایت‌ها اشاره کرده و خواهیم کوشید درست‌ترین آنها را برگزیده و مبنای این پژوهش قرار دهیم:
الف) «ابن صفار» (م ۲۹۰ ه. ق)، زمان اسارت شهربانو (س) را دوران خلافت عمر و وی را دختر یزدجرد می‌داند که به امر عمر بن خطاب، دست بر سر امام حسین (ع) گذارد و ایشان را برگزید. وی نام این بانو را جهانشاه بیان می‌کند که امیرالمؤمنین علی (ع)، وی را «شهربانویه» می‌خواند و مژده تولد پسرش، امام سجاد (ع) را به او می‌دهد. ۱
«کلینی» (م ۳۲۸ یا ۳۲۹ ه. ق) در «کافی» نیز به ورود دختر یزدجرد به مدینه، در زمان عمر بن خطاب و ازدواج وی با امام حسین (ع) اشاره کرده است. ۲
ب) «شیخ صدوق» در «عیون اخبار الرضا (ع)» نیز زمان اسارت را دوران خلافت عثمان بیان و به دو دختر یزدجرد اشاره کرده است.
مرحوم صدوق (با سه واسطه) از «سهل بن قاسم نوشجانی» نقل کرده است: «امام رضا (ع) در خراسان به من فرمود: بین ما و شما نسب و خویشاوندی هست». عرض کردم: «آن نَسَب چیست ای امیر؟» فرمود: هنگامی که «عبدالله بن عامر بن کَرِیز» خراسان را فتح کرد، دو دختر یزدجرد، پسرشهریار پادشاه ایرانی‌ها را گرفت و آن دو را به سوی عثمان بن عفان [در مدینه] فرستاد. پس عثمان، یکی را به حسن (ع) و دیگری را به حسین (ع) بخشید. ۳
علامه مجلسی (رحمة الله) پس از بیان نظرهای خود درباره روایت‌های گوناگون در این زمینه، روایت صدوق را ترجیح می‌دهد. ۴
از دیگر افرادی که روایت صدوق را قابل اعتماد می‌دانند، شیخ مفید در «الارشاد»؛ علامه حلی در «المستجاد»؛ ابن‌مطهر حلّی در «العُدَد القویه»؛ ابن فتال نیشابوری در «روضة الواعظین» و برخی از معاصران هستند.
ج) «ابوحنیفه دینوری» در «اخبار الطوال» اسارت شهربانو را در زمان خلافت حضرت علی (ع) می‌داند. این دیدگاه وی اعتباری ندارد؛ زیرا با هیچ‌یک از روایت‌ها، نقل‌های گذشته و رویدادهای مربوط به تاریخ ایران و اعراب تناسب ندارد. این داستان در «اخبار الطوال»، مربوط به مادر علی بن حسین (ع) نیست، بلکه مربوط به دختر دیگری از یزدگرد است که در زمان خلافت حضرت علی (ع) به اسارت اعراب درآمده، و این واقعه پس از وفات حضرت شهربانو بوده است.
نتیجه بررسی روایت‌های مربوط به شهربانو
با بررسی دیدگاهها و روایت‌های در این زمینه، می‌توان گفت روایت صدوق (رحمة الله) در «عیون اخبار الرضا (ع)» که اسارت شهربانو را در زمان عثمان دانسته، صحیح‌تر باشد. مرحوم «عبدالرزاق مقرّم»، پیش از بیان احادیث «بصائر الدرجات» و «عیون اخبارالرضا (ع)» می‌نویسد:
انَّ الرِّوایَةَ الثّانِیَة (روایت صدوق (رحمة الله)) تَقرَبُ مِنَ الصِّحَّةِ لِکَونِ فَتح خُراسان سَنَة ثَلاثینَ مِنَ الهِجرَةِ وَ هِیَ السَّنةُ السادِسَه مِن خِلافَةِ عُثمان وَ فی هذِهِ السَّنَة قُتِلَ یَزدجِرد بن شَهریار فِی مَرو کَما فِی فُتوحِ البُلدان وَ اخبارِ الطَّوال دینوری. ۵
روایت دوم (روایت صدوق) به صواب نزدیک است؛ زیرا فتح خراسان در سال ۳۰ هجری، سال ششم خلافت عثمان بوده است و در این سال، یزدجرد در مرو به قتل رسید، همان‌گونه که در «فتوح البلدان» و «اخبار الطوال» دینوری آمده است.
«یوسفی غروی» نیز پس از نقل سخن مرحوم مقرّم، این روایت را صحیح‌تر دانسته و نوشته است:
ما نیز می‌گوییم که این روایت (صدوق) نسبت به سایر روایاتی که جدّاً دور از واقعیت است، به صحت نزدیک‌تر است. البته اشکالاتی که بر این روایت وارد کردیم، از جمله اینکه نسبتی که امام رضا (ع) به راوی (نوشجانی) می‌دهد، اقتضا می‌کند که قایل شویم به اینکه آن دو، دختر یزدگرد ساسانی نبوده، بلکه از دختران «نوشجان»، پسر دیگر «هرمزان»، پیشوای ساسانی معروف بوده، همان‌گونه که از مناقب ابن شهرآشوب و دیگران ذکر شده است.
مرحوم علامه مجلسی در «بحارالانوار» و نیز «مرآةالعقول»، نظر نهایی خود را درباره روایت‌های مربوط به مادر امام سجاد (ع) این‌گونه می‌نویسد:
خبر (عیون اخبار الرضا) به صحت نزدیک‌تر است؛ زیرا فرزندان یزدجرد پس از مرگ وی اسیر شدند و مرگ او در زمان عثمان بوده. اگرچه ممکن است بعد از فتح قادسیه و نهاوند، بعضی فرزندان او اسیر شده باشند، ولی به نظر بعید می‌رسد. از طرفی تولد علی بن‌الحسین (ع) در ایام خلافت امیرالمؤمنین (ع) بوده و فرزند دیگری از او به دنیا نیامده و بودن ازدواج در زمان عمر و عدم تولد فرزندی از او مگر بعد از ۲۰ سال، بعید است و بعید نیست که در روایت (بصائر الدرجات)، به جای عثمان، عمر نوشته شده باشد. ۶
در مقاله‌ای که به تازگی «احمد مهدوی دامغانی» در «فیلادلفیای آمریکا» به نگارش در آورده و در مرکز پژوهشی میراث مکتوب، در مجله «آینه میراث» به چاپ رسیده است نیز روایت صدوق بر دیگر روایت‌ها رجحان داده شده است. ۷
بر اساس دیگر روایت‌ها و با استناد به روایت صدوق از «سهل بن قاسم النوشجانی» از امام رضا (ع)، مادر امام سجاد (ع)، مشهور به شهربانو یا شاه زنان، دختری ایرانی است که در زمان عثمان و پس از مرگ پدرش، به عنوان اسیر به مدینه آورده و به امام حسین (ع) بخشیده شد. وی از آن حضرت صاحب فرزندی به نام علی بن الحسین (علیهما السلام) شد و در حال نفاس از دنیا رفت. چگونگی اسارت وی و موارد جزیی‌تر را باید از نقل‌های تاریخی استخراج کرد.
۱- ر. ک: بصائر الدرجات، محمد بن حسن صَفار، ص ۳۲۵٫
۲- ر. ک: کافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج ۱، ص ۴۶۶٫
۳- عیون اخبار الرضا ص، شیخ صدوق، ج ۲، ص ۱۲۶٫
۴- ر. ک: بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج ۴۶، ص ۱۰؛ مرآة العقول، محمدباقر مجلسی ج ۶، ص ۶٫
۵- الامام زین العابدین ص، عبدالرزاق المقرم، ص ۱۲٫
۶- بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۱۰؛ مرآة العقول، ج ۶، ص ۶٫
۷- ر. ک: آینه میراث، مقاله «شاهدخت و الاتبار شهربانو»، سال هفتم، ۱۳۸۸، ضمیمه ۱۶٫
