امام سجاد از دیدگاه اهل تسنن

امام سجاد يكي از وظايفي كه بر عهده شيعيان نهاده شده، «شناخت پيشوا و رهبر» مي باشد. در يك نگاه كلّي دو راه براي شناخت امام وجود دارد: از ديدگاه احاديث اهل تشيّع و از ديدگاه احاديث اهل تسنّن. در اين نوشتار سعي شده از ديدگاه اهل سنّت گوشه اي از شخصيت ممتاز امام سجاد عليه السلام به پيشگاه شما سروران گرامي تقديم شود.

«ذهبي» دودمان آن حضرت را اين گونه مي نويسد: علي فرزند حسين فرزند علي بن ابي طالب فرزند عبدالمطلب فرزند هاشم فرزند عبد مناف مي باشد. [۱] . كنيه ايشان ابوالحسن، ابوالحسين، ابو محمّد و ابو عبداللّه است. [۲] . لقب ايشان زين العابدين، سجّاد، هاشمي، علوي، مدني، قرشي، علي اكبر [۳] و برخي ايشان را علي اصغر [۴] دانسته اند. به امام سجاد «ابن الخيرتين» نيز مي گويند، به خاطر اين كه پيغمبر فرمود: خداوند متعال از ميان بندگان خود، دو گروه را برگزيده است؛ از ميان عرب، قريش و از عجم، فارس را برگزيد. [۵] پدر بزرگوار امام سجّاد از قريش و مادر ايشان از ايران مي باشد، لذا به ايشان فرزند دو خير مي گويند. «ذوالثَّفنات» لقب ديگري است كه به آن حضرت داده اند. چرا كه ايشان بر اثر عبادت و نماز بسيار، جايگاه هاي سجده اش همانند زانوي شتر پينه بسته بود. [۶] . پدر بزرگوارش حسين بن علي و مادرش دختر يزدگرد سوم مي باشد. در نام مادرش اختلاف است برخي ايشان را سلاّفه، سلاّمه، غزاله و شاه زنان ناميده اند. [۷] . آن حضرت در سال ۳۸ هجري در مدينه به دنيا آمد و در دوران خلافت وليد بن عبدالملك به شهادت رسيده و بدن مطهّرش در قبرستان بقيعكنار قبر عموي گرامي اش امام حسن مجتبي به خاك سپرده شد. [۸] در سال شهادت وي ميان مورّخان اختلاف است؛ برخي سال شهادت را ۹۲ [۹] ، ۹۳ [۱۰] ، ۹۴ [۱۱] ، ۹۵ [۱۲] ، ۹۹ [۱۳] و ۱۰۰ [۱۴] هجري مي دانند. سالي كه امام در آن رحلت نمود را سال «سنة الفقهاء» ناميدند به دليل اين كه در اين سال بسياري از فقهاي مدينه رحلت كردند. [۱۵] . امام سجاد از لحاظ طبقه رجال حديث، از تابعين بوده [۱۶] و از طبقه دوم [۱۷] مي باشد ولي برخي ايشان را از طبقه سوم مي دانند. [۱۸] .

۱٫عبداللّه بن عباس وقتي كه امام رامي ديد، چنين مي گفت: «مرحباً بالحبيب ابن حبيب.» [۲۲] .

۲٫ سعيد بن مسيّب (م ۹۳ ه_.): «ما رأيتُ قطّ افضل من عليّ بن الحسين، ما رأيتُه ضاحكاً يوماً قطّ» [۲۳] در جاي ديگر مي گويد: «ما رأيتُ اورع منه». [۲۴] .

۳٫ نافع بن جُبير (م ۹۹ ه.): «كان عليّ بن الحسين رجلاً له فضل في الدّين» [۲۵] و در جاي ديگر خطاب به امام سجّاد عليه السلام مي گويد: «انت سيّد النّاس و افضلهم». [۲۶] .

۴٫ عمر بن عبدالعزيز (م ۱۰۱ ه.) بعد از رحلت امام، چنين گفت: «ذهب سراج الدّنيا و جمال الدّنيا و زين العابدين». [۲۷] .

۵٫ طاووس (م ۱۰۶ ه.): «رجل صالح من اهل بيت الخير»، «رجال صالح من اهل بيت النبوة» و «رجل صالح من اهل بيت طيب». [۲۸] .

۶٫ ابوفراس فرزدق (م ۱۱۰ ه.) در يكي از ايّام، هشام بن عبدالملك (قبل از خلافت وي) به زيارت خانه خدا آمده و قصد تبرّك جستن به حجرالاسود را داشت كه بر اثر ادحام جمعيت به عقب رانده شد و با همراهان خود به گوشه اي از حرم رفته و از دور نظاره گر خيل جمعيت بوده كه ناگهان ديدند امام زين العابدين عليه السلام به طرف حجر الاسود مي رود و مردم به احترامِ ايشان راه را باز كرده و امام توانست حجر الاسود را استلام كند. يكي از اطرافيان هشام كه از دمشق آمده بود و آن شخص را نمي شناخت، از هشام پرسيد: اين شخص كيست؟ هشام با اين كه او را مي شناخت اظهار بي اطلاعي كرد. در اين هنگام فرزدق گفت: من او را مي شناسم و در وصف امام چنين سرود: هذاالذي تعرف البطحاء و طأته و البيت يعرفه و الحلّ و الحرم هذا ابن خير عباد اللّه كلّهم هذا التّقيّ النّقيّ الّطاهر العَلَم… [۲۹] . عبدالرّحمن جامي (۸۹۸ ق.) اين جريان را چنين به نظم در آورده: پور عبدالملك بنام هشام در حرم بود با اهالي شام مي زد اندر طواف كعبه قدم ليكن از ازدحام اهل حرم استلام حجر ندادش دست بهر نظاره گوشه اي بنشست ناگهان نخبه نبيّ و ولي زين عُبّاد بن حسينِ علي در كساء بها و حلّه نور بر حريم حرم فكند عبور هر طرف مي گذشت بهر طواف در صف خلق مي فتاد شكاف زد قدم بهر استلام حجر گشت خالي زخلق راه و گذر شامي كرد از هشام سؤال كيست اين، با چنين جمال و جلال از جهالت در آن تعلّل كرد وز شناساييش تجاهل كرد گفت: نشناسمش، ندانم كيست مدني يا يماني يا مكّي است بوفراس، آن سخنور نادر بود در جمع شاميان حاضر گفت: من مي شناسمش نيكو زو چه پرسي، به سوي من كن رو آن كس است اين كه مكّه و بطحا زمزم و بوقبيس و خيف و منا حرم و حلّ و بيت و ركن حطيم ناودان و مقام ابراهيم مروه مسعي صفا حجر عرفات طيبه و كوفه كربلا و فرات هر يك آمد به قدر او عارف بر علوّ مقام او واقف… [۳۰] .

۷٫ ابن شهاب زُهَري (م ۱۲۳ يا ۱۲۴ ه.) كه يكي از شاگردان امام سجّاد عليه السلام مي باشد، در مقاطع گوناگون از آن حضرت به بزرگي ياد مي كند؛ از جمله: «لم اُدرِك من اهل البيت افضل من عليّ بن الحسين»، [۳۱] «ما رأيت قرشيّاًافضل من عليّ بن الحسين.»، [۳۲] «كان اكثر مجالستي مع عليّ بن الحسين و ما رأيت احداً كان افقه منه»، [۳۳] «كان عليّ بن الحسين من افضل اهل بيته و احسنهم طاعة»، [۳۴] «مارأيت قرشيّاً افضل منه ولا افقه»، [۳۵] «ما رأيت قرشيّاً اورع منه ولا افضل»، [۳۶] «ما رأيت قطّ افضل من عليّ بن الحسين»، [۳۷] «ما رأيت هاشميّاً اعبد منه»، [۳۸] «ما رأيت هاشميّاً افضل من عليّ بن الحسين» [۳۹] و «عليّ بن الحسين اعظم الناس عليّ منّةً». [۴۰] .

۸٫ زيد بن اسلم (م ۱۳۶ ه.): «ما رأيت فيهم مثل عليّ بن الحسين». [۴۱] .

۹٫ ابو حازم مدني (م ۱۴۰ ه.): «ما رأيت هاشميّاً افضل من عليّ بن الحسين» [۴۲] «ما رأيتُ هاشميّاً افقه من عليّ بن الحسين». [۴۳] .

۱۰٫ يحيي بن سعيد (م ۱۴۳ ه.) نيز ايشان را يكي از فقهاي بنام مدينه مي دانست [۴۴] و درباره آن حضرت مي گفت: «افضل هاشميّاً رأيته بالمدينه»، [۴۵] «ما رأيت هاشميّاً قطّ افضل منه» [۴۶] و «كان افضل هاشميّاً ادركته». [۴۷] .

۱۱٫مالك بن انس (م ۱۷۹ ه.): «انَّ عليّ بن الحسين كان من اهل الفضل» [۴۸] و در جاي ديگر مي گويد: «لم يكن في اهل بيت رسول اللّه مثله و هو ابن اَمَة». [۴۹] .

۱۲٫محمد بن عمر واقدي (م ۲۰۷ ه.): «كان من اورع النّاس و اعبدهم و اتقاهم للّه عزّوجلّ». [۵۰] .

۱۳٫عتبي (۲۲۸ ق.) «كان عليّ بن الحسين افضل بني هاشم». [۵۱] .

۱۴٫ علي بن مديني (م ۲۳۰ ه.): «يكي از اتقيا، پرهيزكاران و پارسايان، علي بن الحسين است.» [۵۲] .

۱۵٫محمد بن سعد بصري (م ۲۳۰ه.): «و كان عليّ بن الحسين ثقة مأموناً كثير الحديث عالياً رفيعاً ورعاً». [۵۳] .

۱۶٫ ابوبكر بن برقي (م ۲۴۹ ه.): «نسل الحسين كلّه مِنْ قِبَلِ ابنه عليّ الاصغر و كان افضل اهل زمانه…ما رأيت هاشميّاً افضل منه». [۵۴] .

۱۷٫عجلي (م ۲۶۱ ه.) «عليّ بن الحسين مدنيٌّ تابعيٌّ ثقةٌ و كان رجلاً صالحاً». [۵۵] .

۱۸٫ابن قتيبه دينوري (م ۲۷۶ ه.): «و كان خيّراً فاضلاً». [۵۶] .

۱۹٫ ابن واضح يعقوبي (م ۲۸۴ ه.): «كان افضل النّاس و اشدّهم عبادةً و كان يسمّي زين العابدين و يسمّي ايضاً ذا الثّفنات لما كان في وجهه من اثر السّجود و كان يصلّي في اليوم و الليلة الف ركعة و لمّا غسل وجد علي كتفيه جُلَب كجُلبِ البعير فقيل لأهله ما هذه الآثار؟ قالوا من حمله للطعام في الليل يدور به علي منازل الفقراء». [۵۷] .

۲۰٫ ابن عبد ربّه اندلسي (م ۳۲۷ ه.): «عليّ بن الحسين كان من افضل بني هاشم» [۵۸] و در جاي ديگر، امام را به فقاهت و دانش و پرهيزكاري متّصف مي كند. [۵۹] .

۲۱٫ ابن حبّان (م ۳۵۴ ه.): «و كان من افاضل بني هاشم، من فقهاء اهل المدينة و عبّادهم، سيّدالعابدين في ذلك الزّمان» [۶۰] و در جاي ديگر مي گويد: «من فقهاء اهل البيت و افاضل بني هاشم و عبّاد المدينة». [۶۱] .

۲۲٫ ابن شاهين (م ۳۸۵ ه.): «علي بن الحسين، فردي ثقه و مطمئن مي باشد ولي از وي (در كتب صحاح) حديث كم نقل شده است.» [۶۲] .

۲۳٫ احمد بن علي بن منجويه اصفهاني (م ۴۲۸ ه.): «كان من افاضل بني هاشم و فقهاء اهل المدينةو عبّادهم». [۶۳] .

۲۴٫ ابو نعيم اصفهاني (م ۴۳۰ ه.): «زين العابدين و منار القانتين كان عابداً وفيّاً و جواداً حفيّاً». [۶۴] .

۲۵٫ ابن ابي الحديد معتزلي (م ۶۵۶ ه.): «كان الغاية في العبادة» [۶۵] و در جاي ديگر امام را از بزرگان و علماي بنام اهل بيت برمي شمارد. [۶۶] .

۲۶٫ ابو زكريا محيي الدّين نووي (م ۶۷۶ ه.): «اجمعوا علي جلالته في كلّ شي ء» [۶۷] .

۲۷٫ ابن خلّكان (م ۶۸۱ ه.): «عليّ بن الحسين احد الائمة الاثني عشر و من سادات التابعين…و كان من احسن الناس وجهاً و اطيبهم ارجاً». [۶۸].

۲۸٫ شهاب الدّين نويري (۷۳۳ ق.): «كان رحمه اللّه ثقة و رعاً مأموناً كثير الحديث من افضل اهل بيته و احسنهم طاعتاً». [۶۹] .

۲۹٫ شمس الدّين ذهبي (م۷۴۸ ه.): «مناقبه كثيرة من صلواته و خشوعه و حجّه و فضله» [۷۰] و در جاي ديگر مي گويد: «و كان له جلالة عجيبة و حُقّ له واللّه ذلك فقد كان اهلاً للامامة العظمي لشرفه و سؤدده و علمه و تألّهه و كمال عقله». [۷۱] .

۳۰٫ علاء الدّين مُغْلَطاي (م ۷۶۲ ه.): «وله من الفضل المتعالم ما ليس لأحدٍ». [۷۲] .

۳۱٫ يافعي (م ۷۶۸ ه.): «كان من احسن النّاس وجهاً و اطيبهم ريحاً قلت بل اطيبهم و اشرفهم ذاتاً و طبعاً و اصلاً و فرعاً». [۷۳] .

۳۲٫ ابن كثير دمشقي (م ۷۷۴ ه.): «وكان عليّ بن الحسين بالمدينة محترماً معظّماً». [۷۴] .

۳۳٫ شمس الدّين محمد بن طولون، مورّخ دمشقي (م ۹۵۳ ه.): «و هو من سادات التابعين و من فقهاء و اتقياء المدينة و فضائل زين العابدين ومناقبه اكثر من أنْ تحصي». [۷۵] .

۳۴٫ ابن حجر عسقلاني (م ۸۵۲ ه.): «عليّ بن الحسين ثقة عابد فقيه فاضل مشهور». [۷۶] .

۳۵٫ ابن عماد حنبلي (م ۱۰۸۹ ه.): «سمّي زين العابدين لفرط عبادته و كان ورده في اليوم و الليلة الف ركعة الي أن مات». [۷۷] .

۳۶٫ خيرالدّين زركلي: «رابع الائمة الاثني عشر عند الامامية و احد من كان يضرب بهم المثل في الحلم و الورع». [۷۸] 

احترام به مادر

ابن خلّكان مي نويسد: با اين كه مادر وي كنيز بوده، زين العابدين بسيار به ايشان محبت و نيكي مي كرد تا آنجا كه به ايشان گفتند: تو برترين مردمي هستي كه به مادرت نيكي مي كني ولي چرا با وي سر يك سفره نمي نشيني؟ وي در پاسخ گفت: «از آن مي هراسم كه لقمه اي را برداشته و مادرم به آن نظر داشته باشد.» [۷۹] .

عبادت وي

مالك بن انس مي گويد: علي بن حسين در شبانه روز هزار ركعت نماز مي خواند تا اين كه از دنيا رحلت كرد. لذا به ايشان «زين العابدين» مي گويند. [۸۰] . ابن عبد ربّه مي نويسد: هنگامي كه علي بن حسين آماده نماز مي شد، لرزه عجيبي وجودش را فرا مي گرفت. از ايشان در اين باره سؤال شد، فرمود: «واي بر شما! آيا مي دانيد كه من در برابر چه كسي مي خواهم بايستم و در برابر چه كسي مي خواهم مناجات كنم؟!» [۸۱] . ابي نوح انصاري مي گويد: روزي منزل علي بن حسين در حالي كه وي در حال سجده بود، آتش گرفت؛ مردم به وي مي گفتند: يابن رسول اللّه! آتش. ولي ايشان سر از سجده برنداشت تا آتش را خاموش كردند. به وي گفتند: چرا خود را نجات ندادي؟ فرمود: «آتش جهنّم مرا از اين كار بازداشت.» [۸۲] . ابن سعد مي نويسد: هنگام وضو گرفتن رنگ چهره اش زرد مي شد. علت امر از ايشان سؤال شد، فرمود: «آيا مي دانيد در برابر چه كسي مي خواهم بايستم؟!» [۸۳] . مالك بن انس مي گويد: هنگامي كه علي بن حسين احرام مي بست، لبيّك اللّهمّ لبيّك را قرائت كرد و در همان لحظه، بيهوش شده و از مركب خود به زمين افتاد. [۸۴] .

امام باقر عليه السلام مي فرمايد: پدرم در شبانه روز هزار ركعت نماز مي خواند. هنگام وفات گريان بود، به او گفتم: چرا گريه مي كنيد؟ پدرم فرمود: «اي فرزند! در روز قيامت هيچ ملك مقرّبي و هيچ نبيّ مرسلي باقي نمي ماند مگر اين كه خواست و مشيّت خداوند بر آنها حاكم است؛ اگر بخواهد، عذاب مي كند و اگر بخواهد، مي بخشد.» [۸۵] . همچنين امام باقر عليه السلام مي فرمايد: هنگامي كه سخن از مرگ و آخرت به ميان مي آمد، پدرم آنقدر گريه مي كرد كه از گريه ايشان تمامي اطرافيان مي گريستند. [۸۶] . طاووس مي گويد: شنيدم علي بن حسين در سجده چنين مي گفت: عُبَيدُكَ بفنائك مسكينك بفنائك فقير ياربّ سائلك بفنائك. طاووس مي گويد: اين جملات را حفظ كردم و هرگاه به مشكلي بر مي خوردم و اين دعا را مي خواندم، مشكلم حل مي شد. [۸۷] . زيد بن اسلم مي گويد: يكي از دعاهاي علي بن حسين اين است كه: «خداوندا! مرا به خودم وامگذار و مرا به خلق خود وامگذار كه ذليلم مي كنند.» [۸۸] .